Euskara, hizkuntza bitxi hori

Nazioarteko egunkari askok euskara ezin deszifra daitekeen hizkuntza bezala deskribatu ohi dute. Arraroa iruditzen zaie, misteriotsua, exotikoa. Hala erakusten dute hamarkadetan zehar argitaratu dituzten informazio ugarik. 

Euskara aipatu izan duten artikulu batzuen titularrak

Euskara hizkuntza isolatua eta indoeuroparren familia baino zaharragoa izatea etengabe azpimarratu izan dute prentsa atzerritarrean. Horrek, “The New York Times” (1980-5-4) egunkariaren arabera, euskaldunei “antzinatasun aura” moduko bat gordetzea ahalbidetzen zien. Eta hori baino gehiago, antza:  “J.R.R. Tolkien autorearen Hobbitak inoiz Espainian bizi izan balira, euskaraz hitz egingo zuketen”. 

“The New York Times”-i bereziki deigarriak iruditzen zitzaizkion euskararen gramatika “bitxia” eta hiztegi “arkaikoa”: “[Euskarak] Harriak txikitzeko lanabesak izendatzeko hitz ugari ditu oraindik”. “The Washington Post” egunkariko erreportaje batean (1990-3-25), berriz, euskarazko hitzek “bihurrikatze silabikoak” egiten zituztela esaten zen:  “‘Eyheraberricohaldia’ bezalako bihurrikatze silabikoak egiteraino luzatzen dira euskarazko hitzak, lotu gabeko saltxitxak bailiran”. 

Eta hiztunak? “Euskal hizkuntza euskaldunak bezain bitxia da”, zioen “Chester Times” egunkariak 1938ko irailaren 22an. Kazetari atzerritar asko bat etorri izan dira iritzi horrekin. Hamarkadaz hamarkada, “temati”, “harro” eta “isil” adjektiboak izan dituzte gogokoen euskaldunak deskribatzeko.

Goenkale nazioarteko prentsan

1990eko hamarkadaren erdialdera Goenkale telesailak Euskal Telebistatik nazioarteko egunkarietara egin zuen salto. Albiste-agentzia batek euskararen alde telesailak egiten duen lana aztertu zuen artikulu batean. 

 

Artikuluak izan zituen titularrak egunkari ezberdinetan

“Stars and Stripes” Estatu Batuetako Armadaren egunkari ofizialaren Europarako edizioan (1996-1-18) eta, bertsio laburragoan, Maryland estatuko “Frederick News-Post” egunkarian (1995-11-22) argitaratu zen gutxienez. Ibon Villelabeitia kazetariak idatzi zuen artikulua, orduan Associated Press agentzian lanean zebilela (egun Reuters-en dihardu). 

“TV Soap Opera Helps Preserve Basque Culture” eta “Basque-Language Soap Opera Rejuvenates dormant tongue” titularrak hartu zituen “Stars and Stripes” eta “Frederick News-Post”-en, hurrenez hurren. Testuak Goenkalek egiten zuen euskararen aldeko ekarpena aitortzen zuen sarreratik bertatik: “Aurrekontu txikiko telenobela bat (…) euskaldunak beren hizkuntzan trebatzeko tresnarik arrakastatsuena bihurtu da”. 

Telesailaren argumentua laburtzeaz gain, bere arrakastaren arrazoi posibleak azaltzen zituen Villelabeitiaren artikuluak, eta euskararen eta euskal kulturaren testuinguruan murgiltzen zuen irakurlea. Horretarako, hiru euskaldunen adierazpenak ageri ziren testuan: EHUko soziologia irakasle Cesar Martinezek zioenez, “errealismo handia” ikusten zuen berak Goenkaleren istorioetan; lehenbiziko euskara-ingeles hiztegiaren egile izan zen Gorka Aulestiaren aburuz, Goenkaleren argumentua esparru tradizionaletan bakarrik ez zentratzeak euskarari “aire freskoa” zekarkion, eta telesailaren orduko zuzendari Iñaki Eizmendik, bestalde, telesailaren audientzia-datuek ETBn aurrekaririk ez zutela azpimarratzen zuen.

 Artikulua “Frederick News-Post” eta “Stars and Stripes” egunkarietan

Trantsizioko urteak: euskara erreanimatzen

1975etik aurrera nazioarteko egunkariak euskararen pixkanakako berpizkundearen berri ematen hasi ziren. Lehentasun informatiboak beste batzuk izan arren, prentsak ospatu egin zuen Francoren heriotzak hizkuntzaren esparruan ahalbidetu zuen irekitasuna. 

 Ikastola baten argazkia "The New York Times" egunkarian (1980-1-6)

Euskarari eta euskaldunei dagokienez, ETAren indarkeriak lekurik uzten zuenean, bestelako gaiak ere irakurtzeko aukera egon zen inoiz edo behin egunkari atzerritarretan trantsizioan. Aurreko urteetan indarkeriaren gorakadarekin batera euskararen zapalketa albiste izan bazen, euskarazko hezkuntza, komunikabide, literatur edota hiztegien txanda zen une hartan.

Hamarkadak ziren “The New York Times” egunkariak Lizarrako estatutuaren onarpenaren berri eman zuenetik. 1931ko ekainaren 15ean heldu zen albistea agerkari estatubatuarrera. Ondoren, iluntasun eta debekuen urteak etorri ziren, baina nazioarteko prentsak argi ikusi zuen euskaldunentzat lortutakoa ahaztu ezinekoa zela. Urtetan zehar zenbait artikuluk jaso zituzten beren aldarrikapenak: “Basques Dream Still Autonomy” (“The New York Times”, 1960-3-16), “Basque Radio Asked” (“The Washington Post”, 1971-12-10)… 

Azkenik, frankismoaren amaierak posible egin zituen horrelako titularrak: “Basque Autonomy Returns Powers Franco Took Away” (“Los Angeles Times”, 1978-1-1), “Basque Language Law” (“The Washington Post”, 1979-4-22) edo “Basques in Northern Spain Vote for Home-Rule Legislature for First Time” (“The New York Times”, 1980-3-10). 

1982ko azaroaren 29an “Daily News Record” egunkari estatubatuarrak artikulu labur bat argitaratu zuen euskararen eta euskaldunen egoera berriari buruz. “Basques Enjoy Revival” zuen izena eta, besteak beste, Euskaltzaindiaren esfortzuak azaltzen zituen “zaharkituta” geratua zen hizkuntza baten eta luzaroan “zaindu gabe” egondako kultura baten mesedetan. Testuak euskarari “Euskadi” deitzea bezalako nahasteak jasotzen zituzten, baina barkatzekoa da. Izan ere, euskarak alor eta eremu asko zituen berreskuratzeke eta bere burua egoki ezagutarazteko ere ibilbide luzea egiteke.

Terrorismoak euskara zokoratu zuenean (eta II)

Franco hil ondoren, ETAren biktimak ugaritzen zihoazen heinean euskarari buruz nazioarteko prentsan esaten zena murriztuz joan zen. Gertakariek ez zuten beste ezertarako zirrikiturik uzten: 1975etik 1980. urtera ETAk ia 300 pertsona hil zituen.

ETAren aldeko euskarazko pintada 

"European Stars and Stripes" egunkarian (1996-1-18)

Nazioarteko egunkariak ETAri buruzko erreportaje zabalagoak argitaratzeari ekin zioten. Indarkeriari eskaintzen hasi zitzaion trataera informatiboa distantziakidetasunetik salaketarantz aldatuz joan zen. ETA erakunde “separatista” bezala izendatzen zuten informazio askotan oraindik, baina “terrorista” hitza geroz eta maiztasun handiagoarekin erabiltzen hasi ziren. 

1980ko maiatzaren 4an “The New York Times” egunkariko artikulu batek (“Terror in the Land of the Basques”) “Europako txokorik bortitz, ezegonkor eta arriskutsuenetariko bat” bezala deskribatu zuen Euskadi. Urteekin egoerak hobera egiten ez zuela konfirmatu zuen “Los Angeles Times” egunkariak 1984ko martxoaren 2an. “Liberty or Terror: Basques, a Dilemma for Spain” artikuluak gizartearen zatiketa ikaragarria zela zioen eta GALen agerpenaren berri ematen zuen. Euskadi gerra zibilerantz zihoala esaten zutenen adierazpenak ere jaso zituen prentsak.

Artikulu gehienak terrorismoari buruzkoak izanik, salbuespenak salbuespen, ETAren siglen esanahia zehazteko baino ez zen euskara aipatzen egunkari gehienetan: “Euskadi Ta Askatasuna” irakur zitekeen artikulu askotan eta ondoren itzulpen ezberdinak eskaintzen ziren egunkarien arabera.

1990eko hamarkadaren hasieran titularrek aldaezina zirudien errealitatea aurkezten zuten oraindik: “9 Killed by a Car Bomb At a Barracks in Spain” (“The New York Times”, 1991-5-30), “Seven Killed in Madrid bombing” (“The Indiana Gazette”, 1993-6-21), “Car Bomb in Spain Kills 6, Injures 15” (“Roswell Daily Record”, 1995-12-12)… Hamarkadako azken urteetatik aurrera, ordea, ETAren kontrako mobilizazioei buruzko informazioak agertzen hasi ziren nazioarteko prentsan.

2002. urtetik, atentatuak daudenean salbu, ETAri buruzko informazioak albiste laburretan landuak izan dira batik bat. Orokorrean, iraganeko hildako-zerrenda luzeek atxiloketei, epaiketei eta indarkeriaren kontrako protestei eman diete bide. Egun hilabeteak pasa daitezke prentsa atzerritarrean “basque” hitza terrorismoari buruzko albisteei lotuta agertu gabe.

Miguel Angel Blanco Ermuko zinegotziaren hilketa gaitzesteko 

Madrilgo manifestaldiari buruzko artikulua, 

"The New York Times" egunkarian (1997-7-15)

Terrorismoak euskara zokoratu zuenean (I)

1960ko hamarkadaren bigarren erditik aurrera euskara eta euskaldunak batez ere terrorismoari lotuta agertu dira nazioarteko egunkarietan. ETAren indarkeriari buruzko kontakizunak bilakaera nabaria izan du ordutik.

 "The New York Times" (1980-5-4)

1965. urte inguruan egunkari atzerritarrek euskaldun “agitatzaileak” (“The New York Times”, 1964-8-2) protagonista zituzten gertakariak deskribatzen hasi ziren: segurtasun indarren kontrako tiroketak, diktaduraren kontrako protestak, industrialarien bahiketak... Frankismoaren kontrako ekintzak zirela zioen prentsak eta trataera informatiboetan jarrera ulerkorrak ziren nagusi. Albisteak kokatzeko, euskal historiari eta euskarari buruzko datu batzuk eman ohi zituzten eta hizkuntzak bizi zuen zapalketari buruzko albisteek oraindik ere lekua zuten egunkarietan. 

1970eko hamarkadan Francoren kontrako “euskal gerrillak” (“Los Angeles Times”, 1970-12-2) hasi ziren aipatzen informazioetan. Laster ugaritu ziren ETAren siglak artikuluetan. Orduko prentsan “joera sozialistadun talde” (“The New York Times”, 1973-1-28) edo “erakunde nazionalista” (“The Columbus Telegram”, 1972-1-21) bezala deskribatzen zuten, eta bere kideak “estremista”, “erradikal”, “independentista” edo “separatista” gisa. Ez zegoen adostasun edo arau ezarririk, albistetik albistera eta egunkaritik egunkarira ikusten ziren ezberdintasunei erreparatuta. 

1970. urteko Burgosko prozesuak eta 1973ko Carrero Blancoren hilketak, besteak beste, ETAko kideenganako ulermena eta sostengua ere eragin zuten nazioartean: “World seeking mercy for Basques” (“Mundua euskaldunentzako barkaberatasun bila”, “Panama City News-Herald”, 1970-12-29) bezalako titularrak irakur zitezkeen egunkari batzuetan. 

Franco hil ondoren ETAren indarkeria areagotu egin zen eta, ondorioz, euskarari buruzko informazioak egunkarietatik ia desagertu egin ziren. Terrorismoak ordutik aurrera jasoko zuen trataera informatiboa aldatuz joango zen.

ETAri buruzko titularrak nazioarteko egunkarietan

"Dinosauro linguistiko" baten arazoak, urrutitik kontatuta

Euskararen historia oztopo-lasterketa bereziki gorabeheratsua izan da. Agian horrexegatik, beti piztu izan du askoren interes eta kezka, imajinatu baino distantzia luzeagoetara gainera. 

Euskararen zailtasunak nazioarteko prentsaren ikuspuntutik

Euskara isolatutako hizkuntza konplexu edota “dinosauro linguistiko” (“Cedar Rapids Gazette”, 1980-12-25) bezala deskribatu izan dute nazioarteko prentsan, noizbait mespretxuz ere. Egunkarientzat, euskarak historikoki izan dituen arazo nagusietako batzuek, hain zuzen, bere berezitasun, desberdintasun eta zailtasunean zituzten zergatiak. Hala ere, nolakotasun horiek aberastasunak ere badirela aitortu izan dute beste batzuetan. 

Beste faktore batzuk euskararengan izan dituzten eragin kaltegarriak ere albiste izan dira. Frankismoak ekarri zuen euskararen zapalketak, adibidez, artikulu ugari eraman zituen nazioarteko prentsara hamarkadatan zehar. “The New York Times” egunkariak debekuaren zentzugabekeria noraino heldu zitekeen azaldu zuen 1950eko maiatzaren 6an: “Apaizek debekatua dute umeak izen euskaldunekin bataiatzea (…). Adibidez, mutiko bat Raimundo bezala bataiatu behar da, eta ez Ramuntcho izenarekin, nahiz eta bere familiarentzat Ramuntcho izenez ezaguna izango den. (…) Agintariek uko egiten diote izen euskaldunak dituzten itsasontzi edo arrantza-ontziak erregistratzeari”. 

Trantsiziotik aurrera euskararen aldeko legeen, euskarazko komunikabideen, hezkuntzaren eta euskarazko argitalpenen berri ematen hasi ziren egunkari atzerritarrak. Baina lorpenei buruzko titularrak laster geratuko ziren estalita ETAren indarkeriaren ondorioz.

Euskal diaspora prentsa estatubatuarrean

Euskal artzainetatik zesta-punta jokalarietara, euskaldun askok utzi dute beren aztarna Estatu Batuetako egunkarietan XX. mendean zehar.

 Euskal dantzak "Nevada State Journal" egunkarian (1976-7-11)

1911ko martxoan Ellis Irlara heldutako 150 euskaldunek jomuga zituzten estatuetan, bereziki Idahon eta Nevadan, gurean jaiotako lagun asko elkartuz joan ziren pasa den mendean. Horietariko askok prentsaren arreta deitu izan dute behin baino gehiagotan. Kazetari estatubatuarrek askotan aprobetxatu izan dituzte euskal dantzarien erakustaldiak, pilota partiduak eta diasporaren topaketa eta jaialdiak euskaldunei buruzko artikuluak idazteko.

Informazio horiei erreparatuta, Estatu Batuetan bildu zen euskal komunitatea oso askotarikoa zela ikusi daiteke. Prentsak deskribatutakoaren arabera, denetarik zegoen: euskal tradizioei zorrozki eusten zieten gizon eta emakumeak, ia guztiz amerikartutako gazteak, abertzaleak, ez-abertzaleak, euskaraz ederki egiten zutenak, elebidun hartzaileak... 

Euskaldun horiek euskara bizirik mantendu zutela erakutsi izan dute erreportaje askok. Horri lotuta, azpimarratzekoa da, bildu zituen euskarazko hitz eta esamolde kopuruagatik, 1976. urteko uztailean Kevin Parrish kazetariak “Nevada State Journal” egunkarirako idatzi zuen artikulua. “Nevada's Basques: Keeping the ‘Denbora Ona’ Spirit Alive” zuen izenburua eta Nevada estatuko Elko hirian ospatzen den National Basque Festival jaialdiari buruzkoa zen. Bertaratutakoei entzunda, kazetariak “euskera” (eta ez “basque”, behingoagatik), “irrintzi”, “ivillaldi” eta “eskerrik asko”, besteak beste, bere testuan sartzea erabaki zuen, “parerik gabeko” hizkuntza bitxi honek harrituta.

 

Euskal diasporari buruzko artikulu bat 

"The New York Times" egunkarian (1970-12-20)

Estralurtarrak euskaraz Estatu Batuetako sarreran

1911ko martxoan 150 euskaldun New Yorkeko Portura heldu ziren Estatu Batuetan sartu nahian. "The New York Times"-eko artikulu batek euskaraz bakarrik egiten zuten lagun haien istorioa kontatu zuen.

 "The New York Times" (1911-3-21) egunkarian 

agerturiko artikuluaren goiburua

Buruhauste handiak eman zizkieten euskaldun haiek immigrazio agenteei 1911ko martxoaren 19an. Herrialdean sartzen utzi aurretik egin beharreko galderak gazteleraz, frantsesez, alemanez eta ingelesez egin zizkieten, baina alferrik. 1885eko Lan Kontratu Legea (Contract Labor Law) zeritzona urratzen ari zirelakoan, hiriko aduana nagusia zen Ellis Irlara eraman behar ote zituzten erabaki behar zuten. 

Azkenean, “euskarazko nahiko jakite-maila ona zuen espainiar bat aurkitu zuten”, artikuluak zioenez, eta interprete lanetan jarri zuten. Igande goiz batean iritsi ziren New Yorkera euskaldun haiek eta, behintzat, astelehen gauera arte atxiki zituzten immigrazio agenteek. Egunkariaren arabera, “probabilitate osoz” taldeari lehorreratzeko baimena emango zioten azkenean. 

“Alien” deitzen zien egunkariak euskaldunei. “Estralurtar” esanahia izateaz gain, hitzak “atzerritar”, “kanpotar” eta “arrotz” adierak ere baditu, baina deigarria iruditu zait halere. Azkenean herrialdean sartzerik izan bazuten, noizbait “alien” izateari eta sentitzeari utziko ote zioten jakin nahiko nuke, aurrera ateratzea lortu ote zuten, etxera bueltatu ziren edo ez, Estatu Batuetan egun oraindik familia izango ote duten...